Znaczenie masażu w zaspakajaniu naturalnych potrzeb behawioralnych koni

Terapeutyczne korzyści z masażu koni są powszechnie znane. Dobrodziejstwo tej formy terapii manualnej jest szczególnie często wykorzystywane dla regeneracji tkanki mięśniowej oraz ścięgnistej. Struktury te, ulegając silnym obciążeniom treningowym, są często źródłem schorzeń ortopedycznych u koni sportowych. W celu przygotowania mięśni do wysiłku oraz zlokalizowania miejsc napiętych i bolesnych, wykonuje się masaż sportowy. Dla wzmocnienia efektu tej terapii, stosuje się dodatkowo zabiegi rozciągające (stretching) zwiększając elastyczność mięśni i zakres ruchomości w stawach oraz poprawiając kondycję ruchową. Natomiast dla naprawy tkanek miękkich stosuje się masaż leczniczy, przy ścisłej współpracy z lekarzem medycyny weterynaryjnej. 

Elementy masażu są widoczne u zwierząt w naturze. Konie praktykują go poprzez system zachowań behawioralnych, ujawniających się wzajemną pielęgnację sierści (allogrooming). Działanie to zaliczane jest do zachowania komfortowego zwierząt (social grooming). W etologii definiowane jest ono jako aktywność ocierania skóry czy czochrania sierści, mająca na celu zapewnienie higieny ciała dzięki usuwaniu ze skóry i sierści pasożytów, błota i liniejącej sierści. Działania te wywołują miejscowo zwiększone ukrwienie i rozluźnienie mięśni. Wzajemna pielęgnacja skóry służy również utrzymaniu wspólnoty w grupie koni, poprzez zapewnienie formy relaksu i łączącego się z tym dobrego samopoczucia. Jest to równocześnie okazanie więzi stadnych takich jak uczucia sympatii i przyjaźni, a tym samym wzmocnienie relacji w grupie koni (Jaworski 2009).

Zabiegi masażu, poprzez wzajemną pielęgnację sierści i skóry, są zauważalne pomiędzy członkami stada lub pomiędzy dwojgiem zaprzyjaźnionych koni przebywających wspólnie na pastwiskach, padokach lub wybiegach. Te cechy behawioralne są typowe dla ich dzikich przodków a obecnie są najsilniej rozwinięte pomiędzy końmi żyjącymi w naturalnych warunkach środowiskowych. 

Grupę koników polskich żyjących w systemie hodowli rezerwatowej w Popielnie poddano obserwacji zachowania komfortowego. Badania prowadzone były głównie przez Katedrę Hodowli Koni i Jeździectwa, Uniwersytetu Warmińsko –Mazurskiego w Olsztynie. Konie żyją tam w środowisku naturalnym, gdzie ingerencja człowieka w ich bytowanie jest ograniczona do minimum. Ich naturalny behawior komfortowy jest bardzo silnie rozwinięty. Dzieje się tak, ponieważ konie, które od tysięcy lat żyły w gromadzie, przejawiają bardzo silny popęd społeczny (Blendinger 1984).

W obserwacji koni żyjących w warunkach naturalnych zaobserwowano, że mają one swoje ulubione miejsca masażu. Wzajemna pielęgnacja skóry pomiędzy młodymi osobnikami to najczęściej obszar kłębu, łopatki, grzbietu, brzucha oraz okolice stawu skokowego. Konie ustawiając się w pozycji równoległej do siebie równocześnie dotykają delikatnie pyskiem masowane obszary ciała. Następnie przechodzą w silniejszy dotyk polegający na kolistym masażu górną wargą połączony z gryzieniem. Po odwróceniu się, powtarzają wzajemną pielęgnację skóry po drugiej stronie ciała (Bird 2002).

Inne źródła podają, że preferowanymi obszarami, wzajemnej pielęgnacji skóry są:

• kłąb, obszar części piersiowej mięśnia czworobocznego, 
• szyja, obszar mięśnia ramienno – głowowego i mięśnia zębatego dogrzusznego szyi, 
• zad, obszar powięzi pośladkowej i mięśnia pośladkowego. 

Są również miejsca, które nie podlegają wzajemnej pielęgnacji sierści (tzw. miejsca niepreferowane), do których należą:

• udo, obszar mięśnia półścięgnistego,
• kończyna piersiowa, obszar mięśnia trójgłowego ramienia, mięśnia prostownika promieniowego nadgarstka i mięśnia prostownika wspólnego palców, 
• okolice uszu i potylicy, obszar mięśnia ramienno – głowowego i mięśnia płatowego.

Obserwacje obszarów ciała poddawanych naturalnej pielęgnacji skóry pomiędzy końmi, zostały wykorzystane w badaniach nad budowaniem relacji pomiędzy człowiekiem a koniem, a także w kompensowaniu koniom naturalnych ich potrzeb bahawioralnych i tym samym w zmniejszaniu u nich stresu. 

Prowadzanie tych badań jest szczególnie ważne z uwagi na konie sportowe, przebywające większą część swojego czasu w stajni i nie mające bezpośredniego kontaktu z innymi końmi na pastwisku. Na co dzień zapewnione są im naturalne potrzeby behawioralne jedynie poprzez codzienne zabiegi pielęgnacyjne sierści, grzywy czy kopyt. Jednak coraz częściej jeźdźcy i opiekunowie koni zapewniają swoim podopiecznym regularne zabiegi masażu, nie tylko z uwagi na wzmożony wysiłek fizyczny, ale głównie z powodu problemów behawioralnych takich jak niechęć do pracy czy agresja podczas zabiegów pielęgnacyjnych.

Odwołując się do podziału ciała konia na miejsca preferowane (kłąb, szyja, zad) i niepreferowane (udo, kończyna piersiowa, okolice uszu) w pielęgnacji skóry, przeprowadzono badania na koniach półoswojonych. Analizowano wpływ zabiegu szczotkowania sierści na poziom tętna w wybranych obszarach ciała. Zauważono, że szczotkowanie obszarów preferowanych (szczególnie obszar szyi) znacznie zmniejszyło poziom tętna. Natomiast w przypadku szczotkowania obszarów niepreferowanych, nie zarejestrowano jego spadku (Feh i Demazieres 1993).

Postanowiono również zbadać, jak masaż obszarów preferowanych wpływa na spadek stresu u koni sportowych. Stres był oceniany na podstawie poziomu tętna oraz zachowania się koni. Wykazano, że po każdym zabiegu masażu, zarówno w obszarach preferowanym jak i niepreferowanym (oprócz kończyny piersiowej) poziom tętna istotnie zmniejszał się. Szczególnie było to zauważalne dla obszarów : kłębu, szyi i zadu. Również masaż tych obszarów ciała wzbudził pozytywne reakcje zachowania (McBride i wsp. 2004). Zatem zabiegi masażu pomiędzy końmi przyczyniają się do zmniejszenia u nich stresu.

W praktyce masażu klasycznego, zabieg ten wykonywany jest w pięciu obszarach ciała konia: głowa, szyja, kończyna piersiowa, grzbiet i kończyna miedniczna. Chwyty stosowane przez masażystę znacznie różnią się od dotyków pyskiem przez konia. Masaż podobnie jak we wzajemnej pielęgnacji skóry i sierści pomiędzy końmi, jest wykonywany naprzemiennie – z jednej i drugiej strony ciała konia.

Masaż zawsze zaczyna się od szyi, czyli obszaru ciała, gdzie witamy się z koniem. Podczas masażu obu stron szyi, koń przyzwyczaja się do chwytów masażysty. Może w tym czasie być nieufny, niespokojny i mieć napięte mięśnie. Inne konie mogą wykazywać zupełny brak zainteresowania zabiegiem. Rozluźnienie pojawia się na ogół w obszarze kończyn piersiowych, najczęściej na wysokości mięśni łopatki oraz przedramienia. Przy masowaniu grzbietu konie są często niepokoje lub wykazują brak zainteresowania. Rozluźnienie przychodzi ponownie podczas masażu kończyn miednicznych: głównie mięśni pośladkowych, mięśnia dwugłowego uda. Jeśli koń nie akceptuje masażu okolicy uszu, obszar ten jest omijany. Pierwsze zabiegi masażu są „odczulające” – przyzwyczajające konia do zabiegu masażu. Ich celem jest wzajemne zapoznanie się konia i masażysty, a także zbudowanie zaufania. 

Koń przyzwyczajony do zabiegów masaży, najczęściej osiąga pełne wyciszenie, skoncentrowanie i rozluźnienie od momentu masażu drugiej strony szyi, a następnie obu kończyn piersiowych i miednicznych. Jest to zgodne z przeprowadzonymi badaniami gdzie preferowanymi obszarami masażu pomiędzy końmi była m.in. szyja oraz zad. Natomiast w przypadku niepreferowanych obszarów ciała, zgodność ta odnosi się do masażu okolic uszu.

Większość koni nie wykazuje zainteresowania i skoncentrowania podczas pracy na mięśniach grzbietu. Może to być związane z częstą bolesnością tego obszaru. Można również zauważyć, że u niektórych koni jedynie masaż obszarów kończyny piersiowej i miednicznej przynosi im skoncentrowanie i rozluźnienie.

Podobnie jak w naturze, wspólne ocieranie skóry i czochranie sierści pomiędzy końmi jest świadectwem zaufania, tak masaż wykonywany przez człowieka powoduje budowanie więzi i przyjaźni pomiędzy człowiekiem a koniem. Dzieje się tak ponieważ konie z natury są bardzo towarzyskie i potrzebują kontaktu fizycznego .

Jak wynika z przeprowadzonych badań, masaż ma szczególne znaczenie w zmniejszaniu stresu u koni. Jest to ważne u koni będących pod ciągłym stresem z powodu kontuzji, stałego przebywania w boksie, w obcej stajni, lub będących w ciężkim intensywnym treningu. Dlatego powinniśmy zapewniać regularne zabiegi koniom szczególnie w obszarach szyi, kłębu oraz zadu, które są masowane przez nie w naturze.

Piśmiennictwo

Jaworski Z.: 2009. Behawior koników polskich utrzymywanych w systemie hodowli rezerwatowej. Sympozjum naukowe Współczesne wyzwania hodowli i chowu zwierzat, Bydgoszcz.

Blendinger W.: 1984. Wstęp do psychologii konia. ZTK, Zbrosławice.

McBride S. D., A. Hemmings, K. Robinson K.: 2004. A preliminary study on the effect of massage to reduce stress in the horse. J. Equine Vet. Scie.,24(2),76-81.

Feh C., Demazieres J.: 1993. Grooming at a preferred site reduces heart rate in horses. Animal Behav.,46,1191-1194. 

Bird J.: 2002. Hodowla Konia w zgodzie z naturą. Interpet Publishing Ltd, England.